Diego Xelmírez, fundador da Catedral de Santiago de Compostela

Diego Xelmírez foi o Fillo terceiro do conde Gelmiro, educouse na corte e foi notario do conde de Galicia. Era un gregoriano convencido, ao que a súa boa relación coa Orde de Cluny e sobre todo o seu contacto estreito e constante con Roma e co rei Alfonso VII, lle axudou a conseguir que a diocese alcanzase o rango arcebispal en 1120, así como amplos poderes eclesiásticos e teajo, administrar xustiza ou acuñar moeda en Santiago.

Como representante do rei, defendeu as costas galegas dos ataques de normandos, ademais uniuse á proclamación que os máis altos aristócratas de Galicia levaron a cabo o 17 de setembro do ano 1111, data na que Gelmirez con nobres do reino coroan a Alfonso Raimúndez como rei de Galicia na Catedral de Santiago de Compostela. Este rei será coñecido con posterioridade como Alfonso VII, o Emperador.

Na crise política que se abriu co reinado de Urraca, a filla e sucesora de Alfonso VI, que se prolongou durante os anos 1109 a 1126, enfrontáronse dous grandes grupos. O primeiro grupo foi o dos nobres e eclesiásticos que apoiaban os intereses imperiais leoneses afectados polo casamento de Pega co rei de Aragón Alfonso el Batallador. O segundo grupo era o dos nobres que se opoñían o predominio da monarquía castelán-leonesa dende os tempos de Fernando I, os que se agruparon en torno a Alfonso Raimúndez para salvagardar os seus dereitos de sucesión sobre Galicia. Gelmírez acolaboró activamente con estes últimos. A pesar deste apoio, Alfonso VII decidiu en 1135 recortar o poder da diocese de Santiago, e obrigar o bispo a pagar impostos á coroa.

En 1105, o bispo compostelán conseguiu de Alfonso VI a escritura sobre a concesión de moeda e con Alfonso VII chegou a un acordo beneficioso para ambos os dous. O rei declarou o numerario de Santiago de Compostela de uso xeral en toda Galicia, e ordenou pechar as cecas reais deste reino, reservándose a cambio a metade dos beneficios que puidese producir a ceca de Gelmírez.

En 1125, actuando aínda como legado pontificio, o arcebispo de Santiago fixo un chamamento á cruzada contra os musulmáns, dende o concilio reunido pola súa iniciativa en Compostela.

O fondo da ría de Arosa, a escasa distancia de Compostela, constituía un enclave estratéxico para facer fronte ás incursións (normandas e sarracenas). Alí existía unha fortificación, o Castellum Honesti, do que fora tenente o pai de Diego Gelmírez, que constituíu obxecto de atención preferente por parte do prelado. Foi o primeiro organizador do poder naval de Castela e León, e instalou a primeira chancelaría: en 1128 Alfonso VII creou a do reino de León e nomeou a Gelmírez chanceler, vinculando o cargo aos bispos de Compostela.

En 1133 elaborouse o Decreto de prezos por representantes do cabido compostelán, os xuíces da cidade que encarnaban o poder señorial e por delegados do concello, confirmados polo rei Alfonso VII e o arcebispo Gelmírez.

Xa ancián sufriu a rebelión comunal de 1136, apoiada pola coroa que aproveitou para recortar parte do seu poder.

Como representante do rei, defendeu as costas galegas dos ataques de normandos, ademais uniuse á proclamación que os máis altos aristócratas de Galicia levaron a cabo o 17 de setembro do ano 1111, data na que Gelmirez con nobres do reino coroan a Alfonso Raimúndez como rei de Galicia na Catedral de Santiago de Compostela. Este rei será coñecido con posterioridade como Alfonso VII, o Emperador.